18. yüzyılda bir Osmanlı coğrafyacısı: Bartınlı İbrahim Hamdi Efendi (1680-1762?) ve Atlası (1749-1750)

17. ve 18. yüzyıl Osmanlı coğrafyacıları ve eserleri genellikle günümüz coğrafya dünyasında yakından tanınmakta ve eserleri de ilgi görmektedir. Fakat Ulus/Bartın doğumlu Seyyid İbrahim Hamdi Efendi (1680-1762?) ve onun Atlas isimli eseri, taşıdığı öneme rağmen 20. yüzyılın başlarında fark edilene değin gereken ilgiyi görememiştir. Çeşitli hocalardan aldığı eğitimle kendini yetiştiren İbrahim Hamdi Efendi, iş ve görevleri nedeniyle uzun yıllar Rumeli’de bulunmuş; 1729-1730 yıllarında annesini ziyaret amacıyla geldiği memleketinde ve Anadolu’da çeşitli seyahatler yapmıştır. Bu seyahatler sırasında uğradığı yerlerle ilgili önemli ayrıntıları not ederek Atlas’ın birinci cildinde yayınlamıştır. ‘Atlas-ı İbrahim Efendi’ el yazması ve tek nüsha halinde, iki cilt olarak yazılmış bir eserdir. Eserin birinci cildi 1930’ların ikinci yarısından başlayarak çeşitli yayınlar aracılığıyla günümüz Türkçesine kazandırılmıştır. Tek nüsha olan bu cilt Kastamonu’da bulunduğu kütüphanede 1942 yılında çıkan yangında yanmıştır. Günümüze ulaşan el yazması ikinci cilt ise Osmanlı alfabesi ile yazılıdır. Eser, İstanbul Süleymaniye Kitaplığında kayıtlıdır. Avrupa ülkelerini ele alan bu cilt günümüz Türkçesine kazandırılmayı beklemektedir. Geçtiğimiz yıllarda ise eserin ‘Memleketeyn’ adlı kısmi bir nüshasının İSAM (Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları) Kütüphanesi’nde bulunduğu tespit edilmiştir. İbrahim Hamdi Bey’in Atlas adlı eserini, Türkiye’de geleneksel ilçe panayırları üzerine sürdürdüğüm araştırma sürecinde tanıma ve yararlanma imkânım oldu. Gerek Bartınlı İbrahim Hamdi Efendi’yi gerekse günümüz Türkçesine kazandırılmış olan birinci cildin içeriğini bazı coğrafya araştırmalarına katkı sağlayabileceği düşüncesiyle Türkiye Coğrafya dünyasına tanıtma ve paylaşma amacıyla burada sunulan derlemeyi kaleme aldım. Konuya ilgi duyanlar, içeriği ve kaynakçada listelenen eserleri izleyerek birinci cildin içeriğini bütünüyle inceleme imkânı bulabilecektir.