Dîvânu Lügâti’t-Türk’te Arap Atasözlerinin Kullanımı

Kâşgarlı Mahmud’un eseri Dîvânu Lügâti’t-Türk, Türk dilinin en eski ve en önemli sözlüklerinden biri olmasının yanı sıra, 11. yüzyıl Türk dünyasının kültürel yapısı, coğrafyası ve tarihine ışık tutan eşsiz bir kaynaktır. Bu eser, Türk dilinin Arapça kadar zengin ve köklü bir dil olduğunu ortaya koymak, Türk kültür ve dilini Araplara tanıtmak ve Türk boylarının yaşam tarzlarını, geleneklerini ve dünya görüşlerini gelecek nesillere aktarmak amacıyla kaleme alınmıştır. Dîvânu Lügâti’t-Türk, Türk dilinin bilinen ilk sözlüğü olmasının beraberinde Türk kültürüne ait birçok önemli bilgiyi de içermektedir. Eserde yer alan atasözleri, deyimler, şiirler, halk hikâyeleri ve coğrafi bilgiler, dönemin Türk toplumunun yaşam biçimine, inanç sistemine, değer yargılarına ve düşünce dünyasına ışık tutmaktadır. Bahsi geçen atasözleri, halkın yüzyıllar boyunca biriktirdiği deneyim ve gözlemlere dayanan, özlü ve kalıplaşmış ifadelerdir; ait oldukları toplumların değerlerini, inançlarını, dünya görüşlerini ve yaşam felsefelerini yansıtmaktadır. Arapçada mesel olarak adlandırılan bu ifadeler, söyleyeni bilinmeden nesilden nesile aktarılmaktadır. Farklı kültürler arasında etkileşimin önemli bir göstergesi olan atasözleri, diller arasındaki aktarım yoluyla ortak değerlerin ve düşüncelerin yayılmasına katkı sağlamaktadır. Bu bağlamda Dîvânu Lügâti’t-Türk’te bulunan Arap atasözleri, Türk-Arap kültürel etkileşiminin somut bir örneğini teşkil etmektedir. Bu çalışma, Dîvânu Lügâti’t-Türk’te yer alan Arap atasözlerinin kullanım biçimlerini inceleyerek bu etkileşimi ve kültürel alışverişin boyutlarını ortaya koymayı amaçlamaktadır. Çalışma üç ana bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, Kâşgarlı Mahmud’un hayatı, yaşadığı dönem, eseri kaleme alma amacı ve eserin içeriği üzerine genel bir değerlendirme yapılmıştır. İkinci bölümde ise atasözü/mesel kavramı ele alınmış; kavramsal çerçevesi, özellikleri, Dîvânu Lügâti’t-Türk’teki yeri ve Kâşgarlı Mahmud’un bu kavrama yaklaşımı incelenmiştir. Üçüncü bölümde ise eserde yer alan Arap atasözlerinin hangi bağlamlarda ve ne amaçla kullanıldığı ele alınmıştır. Bu bağlamda Dîvânu Lügâti't-Türk’te yer alan Arap atasözlerinin hangi Türk atasözlerine karşılık geldiği, hangi dilbilgisel kurala şâhid olarak getirildiği ve metnin akışını zenginleştirmek amacıyla nasıl kullanıldığı analiz edilmiştir. Buna göre Dîvânu Lügâti't-Türk’te yer alan Arap atasözlerinin sayısı, üç tekrar eden atasözü de dâhil olmak üzere toplam 19’dur. Tekrarlar çıkarıldığında ise bu sayı 16’ya düşmektedir. Yapılan inceleme sonucunda eserdeki Arap atasözlerinin 14’ünün Türk atasözlerine karşılık olarak kullanıldığı görülmüştür. Ne var ki bu 14 atasözünün 8’inde anlam bakımından tam bir örtüşme sağlanamadığı, sunulan Arap atasözlerinin Türk atasözleriyle birebir aynı anlamı taşımadığı tespit edilmiştir. Bunun dışında geriye kalan bir atasözünün, dilbilgisi kaidesine şâhid olarak kullanıldığı ve diğerine de metnin akışı içerisinde anlatımları desteklemek amacıyla yer verildiği tespit edilmiştir. Bu da Kâşgarlı Mahmud’un eserinde atasözlerini yalnızca anlam bakımından değil, dilbilgisel ve edebi özellikleriyle de değerlendirdiğini göstermektedir.