Three essays on literacy development, marital instability and births outside marriage

Σύμφωνα με τον Μαρξ, οι κοινωνικές αλλαγές δεν χαρακτηρίζονται μονάχα από νέες υλικές παραγωγικές δυνάμεις, αλλά και από νέες σχέσεις παραγωγής, καθώς και από νέες μορφές συνείδησης, θρησκείας, φιλοσοφικών θεωρήσεων, ηθικής, κλπ. Σε αυτό το πλαίσιο, η μετάβαση της κοινωνίας από τον παραδοσιακά αγροτικά στα σύγχρονα βιομηχανικά μοτίβα παραγωγής έφερε στην προσκήνιο νέες κοινωνικές τάξεις και ανταγωνισμούς, αλλάζοντας ριζικά τις προϋπάρχουσες παραγωγικές σχέσεις, καθώς και τις κυρίαρχες νόρμες σε κάθε πτυχή της κοινωνικής ζωής. Από τη μια πλευρά, η ανερχόμενη καπιταλιστική τάξη απαιτούσε την εφαρμογή ριζικών αγροτικών μεταρρυθμίσεων ως προϋπόθεση για τη μετατροπή της παραδοσιακής γεωργίας σε ένα σύγχρονο εμπορευματικό σύστημα γεωργικής παραγωγής που θα μπορούσε να προσαρμοστεί καλύτερα στις απαιτήσεις της νέας οικονομίας της αγοράς. Από την άλλη πλευρά, η επικράτηση της σύγχρονης βιομηχανίας επαναπροσδιόρισε σημαντικά τον παραδοσιακό (έμφυλο) καταμερισμό της εργασίας εντός και εκτός του νοικοκυριού, επιτρέποντας στις γυναίκες να εισέλθουν στη μισθωτή εργασία και ενισχύοντας την γυναικεία αυτονομία και οικονομική ανεξαρτησία. Παράλληλα, η διάδοση της νέας αστικής κουλτούρας κατέστηκε τον παραδοσιακό-πατριαρχικό γάμο μια ολοένα και λιγότερο ελκυστική επιλογή για τους συντρόφους, ενισχύοντας τις πιο ισότιμες και δημοκρατικές μορφές οικογενειακής ζωής, όπως είναι η συμβίωση. Στην κατεύθυνση αυτή, εμπειρικές μελέτες που εξετάζουν την περίπτωση της νεότερης και σύγχρονης Ελλάδας δεν έχουν ακόμη πραγματοποιηθεί. Η διδακτορική μου διατριβή επιχειρεί να καλύψει αυτό το κενό στην εμπειρική βιβλιογραφία, παρέχοντας κάποιες πρώτες ενδείξεις που συνδέουν την πορείας της εκβιομηχάνισης με τη διαδικασία του κοινωνικού εκσυγχρονισμού-εκμοντερνισμού στην Ελλάδα κατά τα τέλη του 19ου - αρχές του 20ού αιώνα. Για το σκοπό αυτό, δημιουργήθηκε μια νέα βάση δεδομένων, αντλώντας διαθέσιμες πληροφορίες και στοιχεία από τις Ελληνικές Απογραφές Πληθυσμού, Γεωργίας, Φυσικής Κίνησης του Πληθυσμού και Αιτιών Θανάτου για την περίοδο 1860-1938. Η βάση αυτή εμπεριέχει ένα σύνολο κοινωνικοοικονομικών και δημογραφικών δεικτών που σχετίζονται με την δικαιότερη κατανομή της γης, το μορφωτικό επίπεδο, την συμμετοχή των γυναικών στο εργατικό συναμικό, την οικογενειακή κατάσταση, τις γεννήσεις, τους θανάτους, την προσκόλληση στην αγροτική παραγωγή, τον παραγωγικό εκσυγχρονισμό, την αστικοποίηση, τις εθνοτικές και θρησκευτικές πληθυσμιακές διαφοροποιήσεις, κλπ., καλύπτοντας σχεδόν όλες τις ελληνικές περιοχές σε επίπεδο νομών, επαρχιών και δήμων-κοινοτήτων. Το πρώτο κεφάλαιο διερευνά την ύπαρξη των πιθανών σχέσεων ανάμεσα στην δικαιότερη κατανομή των αγροτικής γης και την ανάπτυξη του εγγραμματισμού στην Ελλάδα κατά τα τέλη του 19ου αιώνα, υποστηρίζοντας την υπόθεση της συμπληρωματικότητας ανάμεσα στο βιομηχανικό κεφάλαιο και την ανάπτυξη των ανθρώπινων δεξιοτήτων. Η ανάλυση των δεδομένων σε επίπεδο δήμων για τα έτη 1870 και 1879 καταδεικνύει την ύπαρξη μιας θετικής και σημαντικής σχέσης μεταξύ της δικαιότερης κατανομής της αγροτικής γης και των επιπέδων του σχολικού εγγραμματισμού στην Ελλάδα. Αντίθετα, η υπεροχή της παραδοσιακής αγροτικής παραγωγής έναντι της σύγχρονης βιομηχανίας (προσκόλληση στη γεωργία) βρέθηκε αρνητικά συσχετισμένη με τα ποσοστά του εγγραμματισμού. Τα αποτελέσματα αυτά παραμένουν σημαντικά ακόμη και όταν εισάγονται στο οικονομετρικό μοντέλο άλλοι παράγοντες, όπως είναι η οικογενειακή κατάσταση, το μέγεθος της οικογένειας, η αστικοποίηση, οι εθνοτικές διαφορές, η θρησκεία, η διαθεσιμότητα των δασκάλων και η συμμετοχή των μαθητών/τριών σε κάθε περιοχή. Στο δεύτερο κεφάλαιο αναλύεται ο αντίκτυπος της γυναικείας απασχόλησης στη συζυγική αστάθεια στην Ελλάδα κατά τις αρχές του 20ού αιώνα, χρησιμοποιώντας πληροφορίες που αντλήθηκαν από τις Ελληνικές Απογραφές Πληθυσμού για τα έτη 1907 και 1920. Τα ευρήματά μου καταδεικνύουν πως τόσο το σύνολο της γυναικείας απασχόλησης όσο και η συμμετοχή των γυναικών στα λεγόμενα σύγχρονα (μοντέρνα) επαγγέλματα (βλ. βιομηχανία, αυτοαπασχόληση, εμπόριο και δημόσιος τομέας) είχαν μια θετική και στατιστικά σημαντική σχέση με τα ποσοστά της γυναικείας διαζευκτικότητας στην Ελλάδα για το έτος 1907, ενώ αντίθετα η συμμετοχή των γυναικών στις παραδοσιακές αγροτικές δραστηριότητες (βλ. γεωργία, κτηνοτροφία και ψάρεμα-κυνήγι) βρέθηκε αρνητικά συσχετισμένη με τα διαζύγια των γυναικών και για τα δύο έτη που εξετάζονται. Ακόμη, ο γάμος σε νεαρή ηλικία για τις γυναίκες και το έμφυλο χάσμα στον εγγραμματισμό βρέθηκε πως σχετιζόταν αρνητικά με τα ποσοστά των διαζευγμένων γυναικών. Αντίθετα, η διαθεσιμότητα των άγαμων ανδρών και η αστικοποίηση είχαν θετικές (αλλά μη σημαντικές) σχέσεις με τα ποσοστά των διαζευγμένων γυναικών. Επιπρόσθετα, οι διάφορες εθνοτικές και θρησκευτικές διαφορές (βλ. αλλοδαποί, καθολικοί και μουσουλμάνοι) βρέθηκαν θετικά και στατιστικά σημαντικά συνδεδεμένες με τα επίπεδα της γυναικείας διαζευκτικότητας. Τέλος, το τρίτο κεφάλαιο μελετά τους παράγοντες που οδήγησαν στα αυξημένα ποσοστά των γεννήσεων εκτός γάμου στην Ελλάδα κατά τις αρχές του 20ού αιώνα. Χρησιμοποιώντας δεδομένα από τις Απογραφές Φυσικής Μετακίνησης του Πληθυσμού, των Αιτιών Θανάτου και της Αγροτικής Παραγωγής της Ελλάδας κατά την περίοδο 1921-1938, προκύπτει πως τόσο η αυξημένη πρόσβαση των γυναικών στο διαζύγιο και στη σύναψη νέου γάμου όσο και ο αγροτικός παραγωγικός εκσυγχρονισμός ως προς το ζωικό κεφάλαιο συνδέονταν θετικά με την εξώγαμη γεννητικότητα. Αντίθετα, οι γάμοι σε μικρή ηλικία για γυναίκες και η συγκέντρωση των έγγαμων ανδρών στις αγροτικές δραστηριότητες είχαν αρνητική σχέση με τις γεννήσεις παιδιών εκτός γάμου. Τέλος, η αστικοποίηση και τα ελληνικά νησιά (γεωγραφική ψευδομεταβλητή) συνδέονταν θετικά με την εξώγαμη τεκνοποίηση στην Ελλάδα.