‘Alâka Metninin Nispet Problemi

Yazma eser çalışmalarının en önemli konularından biri eserin müellifine nispetinin tespitidir. Eserlerin istinsah yoluyla çoğaltıldığı zamanlarda eserin bir yerinde müellif bilgilerinin açıkça kaydedilmemiş olması, müstensihler veya biyografi ve bibliyografi eserlerinde aynı eserin farklı isimlere nispet edilmesi gibi durumlar müellifin tespitini zorlaştıran ve bazen yaygın hatalara yol açan sebepler arasında yer almaktadır. Beyân alanında kaleme alınmış ve oldukça yaygın bir eser olan ̒Alâka metni bu durumun örneklerinden birini oluşturmaktadır. ‘Alâka metni, genellikle Mahmûd b. Abdullah el-Antâkî’ye (ö. 1161/1747) nispet edilmektedir. Öyle ki, şimdiye kadar eserin müellifinin tespiti dikkate değer bir sorgulamaya konu olmamıştır. Bu çalışmada ‘Alâka metninin müellifi hakkında bir sorgulama yapılmış olup metnin müellifine dair farklı iddialar üzerinden yaygın kanaatin aksine, eserin el-Antâkî’ye ait olmadığı, onun muasırı olan Mehmed es-Sobicevî’ye (ö. 1161/1748) aidiyetinin daha güçlü bir ihtimal olduğu kanıtlarla desteklenmiştir. Buna bağlı olarak bu çalışmada ‘Alâka metninin gerçek müellifinin kimliğine ulaşmaya çalışmak ve konuyu ana hatlarıyla değerlendirmek amacıyla eserin her iki şahsa da nispeti tartışılmıştır. Çalışmada muhtemel doğru müellife ulaşmak adına birden çok delil ve kaynağa başvurulmuştur. Bunlar şu şekilde sıralanabilir: Eserde geçen tarihî veriler ile muhtemel müelliflerin hayatlarını bağdaştırmak, muhtemel müelliflerin eserlerinde kendisine ait atıf tespit etmek, yazarın üslubundan ve mümkün derecede eserin tespit edilen birçok nüshasından yararlanmak, eser üzerine yazılan şerh, hâşiye veya ta‘likât türü çalışmalarda müellifin kimliğine dair bir bilgiye ulaşmak, kütüphane fihristleri, biyografi ve bibliyografik eserlerde müellifin kim olduğuna dair bilgi edinmek. Buna göre yapılan incelemeler sonucunda, eserin Mahmûd el-Antâkî’ye nispeti genellikle bazı nüshalardaki temmet kaydında var olmakla birlikte, İbn Karatepeli Hüseyin b. Mustafa el-Aydînî (ö. 1191/1777), Seyyid Hafız es-Sirozî (ö. 1269/1852), Bağdatlı İsmail Paşa (ö. 1920), Bursalı Mehmed Tahir (ö. 1925) ve Ömer Rızâ Kehhâle (ö. 1987) gibi şahıslar da ‘Alâka metnini el-Antâkî’ye nispet etmişlerdir. Ancak eserin telif tarihi ile telif edildiği yerin bir arada değerlendirilmesi sonucunda müellifin el-Antâkî olduğunu gösteren bir karineye ulaşılmamıştır. Dolayısıyla eserin ona aidiyeti yukarıda geçen birkaç kaynakla sınırlı kalmıştır. Bu kaynakların çoğu da son dönemlere aittir. Eseri el-Anâkî’ye nispet edenler ya es-Sobîcevî’nin isminin bulunduğu nüshaları görmemişlerdir ya da eseri el-Antâkî’ye nispet edenlerin başında gelen İbn Karatepeli’nin etkisinde kalmışlardır. Ayrıca Halep’te yetişmiş ve el-Antâkî’nin de hocalık yaptığı Ridâiyye medresesinin bir mensubu olan Muhammed Ragıb el-Hâlebî (ö. 1370/1951), el-Antâkî’nin hayatı hakkında en detaylı bilgileri veren kişi olmasına rağmen ‘Alâka’dan bahsetmemiştir. el-Antâkî’de olduğu gibi ‘Alâka’nın birçok nüshasında da müellif ismi Mehmed es-Sobicevî olarak geçmektedir. Buna ilaveten, es-Sobicevî, Mirsâdu’l-hâdî adlı eserinde beyân ilmine dair yazmış olduğu ve ‘alâka konusunu ihtiva eden bir eserinin varlığından bahsetmektedir. Bahsettiği eser meşhur ‘Alâka metni olduğu tespit edilmiştir. ̒Alâka metnini istinsah eden es-Sobicevî’nin bir öğrencisi ‘Alâka’yı ona nispet etmiştir. Eserin telif süreci ve telif yeri, es-Sobicevî’nin hayatıyla ilişkilendirilmiştir. ‘Alâka şârihlerinden olan musannifin öğrencisi Bekir b. Ahmed el-Menteşevî (ö. 1149/1736’ dan sonra)'nin şerhinde müellifin es-Sobicevî’nin olduğunu gösteren emareler bulunmuştur. ‘Alâka metni dil ve üslup olarak da es-Sobicevî’nin eserlerine kısmen benzemektedir. Ayrıca ‘Alâka şârihlerinden biri olan Muhammed b. Mustafa el-Kalbasânî (ö. 1184/1771’den sora) eseri es-Sobicevî’ye nispet etmiştir. Bunun sonucunda eserin nispeti her iki şahıs için de değerlendirildiğinde Mehmed es-Sobicevî’nin ismi daha ön plana çıktığı görülmüştür. Başka bir deyişle eserin Mahmûd el-Antâkî’ye nispetini zikreden kaynak ve bu husustaki deliller Mehmed es-Sobicevî’ye nispetini kanıtlayan kaynak ve deliller kadar güçlü görülmemiştir. Dolayısıyla ‘Alâka metninin müellifi Mehmed es-Sobicevî’nin olması kuvvetle muhtemeldir. Bu çalışmada temel alınan yöntem mukayese ve analiz şeklinde olmuştur. Araştırmanın hazırlanmasında yazılı doküman ve belgelerden yararlanılmıştır.