Zamek w Tyńcu

W północno-zachodniej części wzgórza klasztornego w Tyńcu znajdują się zespół budynków określanych jako „zamek” lub „opactwo”. Ich kształt przypomina cyfrę siedem, która przylega do północno-zachodniego narożnika wieży kościelnej. Obie części budynku w jego piwnicy mają łukowate bramy, przez które droga do klasztoru prowadzi pod kątem prawie 90 stopni. Obecna struktura budynku pochodzi z połowy XV wieku. Pierwsze informacje źródłowe o inkastelacji klasztoru pochodzą z połowy XIII wieku i można je powiązać z ówczesnymi walkami o tron krakowski oraz rządami wybitnych opatów Lutfryda i Kosmasa, a także z powiązaniami z rodem Gryfitów. Niemniej jednak, wbrew przyjętym opiniom, należy stwierdzić, że zamek w Tyńcu nigdy nie był własnością monarchy i składał się z tej samej załogi, z wyjątkiem szczególnych sytuacji, zwłaszcza w początkowym okresie (XIII w.). Od początku był częścią klasztoru i rezydencji opata. Oprócz funkcji rezydencjonalnej, pełnił również rolę centrum zarządu dóbr klasztornych, które, oprócz zarządcy, strzeżone było przez odrębnego urzędnika zwanego starostą (przynajmniej do końca XV wieku). Ponadto reprezentował opata podczas posiedzenia sądu wyższego prawa niemieckiego. Prawdopodobnie sam sąd miał swoją siedzibę (od drugiej połowy XIV wieku) na terenie zamku, a jego posiedzenia odbywały się w dużym pokoju wspomnianym w źródłach. Tutaj przyjmowano również najznamienitszych gości przybywających do opactwa (królowa Jadwiga, 1394; Długosz z książętami, 1467/1468). Odbudowę zamku w stylu renesansowym przeprowadził opat Hieronim Krzyżanowski, zapewne na przełomie lat 60. i 70. XVI wieku. Następnie przeprowadzono rozbudowę w kierunku południowo-zachodnim (wzdłuż zachodniej części dziedzińca klasztornego nad urwiskiem, opadającym w stronę Wisły) i przeniesiono do nowego skrzydła pokój starosty i pokój posiedzeń sądu. Wojskowy charakter zamku, podobnie jak transport podklasztorny na Wiśle i droga, miał przede wszystkim lokalne znaczenie. Obrona konfederatów z Baru, która trwała jeszcze pod koniec XVIII wieku, zwiększyła świadomość jej strategicznego i wojskowego znaczenia.