Hospodářská krize a rakousko-uherské železniční společnosti ve světle burzovních výsledků z let 1870-1885

Prezentowane studium omawia rozwój wybranych spółek kolejowych monarchii habsburskiej w przełomowym okresie lat 70. i 80. pierwszej połowy XIX w. Autor obrał sobie za cel ocenę poszczególnych spółek działających jako podmioty gospodarcze, poznanie roli państwa w działalności kolejowej w cesarstwie habsburskim i w dużym stopniu analizę przebiegu kryzysu gospodarczego w sektorze transportu. Warunki do prowadzenia działalności kolejowej na terenie cesarstwa habsburskiego można co najmniej po 1854 r. uznać za bardzo korzystne. System gwarancji państwowych zysku i ulg podatkowych odpowiednio stymulował prywatną rozbudową kolejnictwa. Dowodem na to jest faktyczny boom kolejowy, trwający z pewnymi przerwami od drugiej połowy lat 50. do roku kryzysowego 1873. Gwarancje państwowe, pierwotnie zamierzone tylko w szczególnych przypadkach, stały się niezbędnym instrumentem państwowej polityki transportowej i były udzielane większości konstytuujących się spółek kolejowych. Całkowicie gwarancji państwowych pozbawione były jedynie koleje węglowe i przemysłowe, które jednak korzystały ze swej nadzwyczajnej pozycji, a wielkie zyski zapewniły sobie nieproporcjonalnymi taryfami przewozowymi. Możliwość utrzymania wysokich taryf przewozowych w monarchii habsburskiej miały też niektóre duże spółki kolejowe, które wytworzyły sobie na rynku dominującą pozycję, wynikającą z braku alternatywnych form transportu. Do nich bezsprzecznie należały Koleje Północne Ferdynanda, którym wyjątkowa pozycja pozwalała nie tylko utrzymać nadzwyczaj wysokie taryfy za transport towarowy, ale również stosunkowo wysokie taryfy za transport osobowy. Z tym wiązały się też niezwykle duże dochody spółki. Poniekąd gorsza sytuacja panowała w największym przedsiębiorstwie prywatnym Austro-Węgier - w spółce Koleje Południowe. Borykała się ona z problemami finansowymi od jej założenia w 1859 r. praktycznie aż do samego upaństwowienia. To zaś odzwierciedlało się również w niskich kursach akcji spółki oraz w stosunkowo ciężkich przejawach kryzysu gospodarczego lat 70. w Kolejach Południowych. Kryzys gospodarczy 1873 r. jasno ukazał siłę ekonomiczną poszczególnych spółek kolejowych. Najlepiej poradziły sobie z nim duże spółki transportowe, które wcześniej zdobyły pozycję na rynku i dysponowały dobrze prosperującym transportem towarowym. Bez wyraźniejszych kłopotów przez kryzys przeszły spółki kolejowe założone do połowy lat 60. XIX w. Większe problemy miały Koleje Południowe, których akcje w okresie kryzysu przejściowo straciły ponad 60% wartości. W większości pozostałych przedsiębiorstw przejściowy spadek wartości akcji wynosił najwyżej 25%. Gorsza sytuacja panowała w spółkach, które uruchomiły swe koleje na początku lat 70. Przeszły one przez kryzysowe lata 70. z o wiele większymi problemami niż wcześniej wymienione przedsiębiorstwa. Oczywiście, na pozycję poszczególnych spółek kolejowych wpływ miało wiele okoliczności: nie tylko ich wydajność, lecz ogólna sytuacja finansowa, zadłużenie, koszty eksploatacyjne, złe gospodarowanie itp. Z analizy kursu akcji spółek kolejowych wynika, że kryzys ciężko odbił się na przedsiębiorstwach transportowych już w samym 1873 r., a swój szczyt osiągnął w drugiej połowie lat 70. Duża część spółek transportowych wybrnęła z kryzysu na początku lat 80., jednakże następujący potem spadek wskazuje na depresję gospodarczą w latach 80. Bez skutecznej interwencji państwa w kryzysowych latach 80. najpewniej niektóre przedsiębiorstwa kolejowe zbankrutowałyby. Pomoc państwa sprowadzała się do wielu dziedzin: wypłaty gwarancji państwowych i ich podwyższania, ulg podatkowych, zezwolenia na podniesienie taryf, zwolnienia z obowiązku dalszej rozbudowy linii kolejowych itp. To wszystko było jednak tylko zapowiedzią kolejnej fali państwowej rozbudowy kolei i ery upaństwawiania prywatnych spółek kolejowych.